Filozof, artysta, odkrywca – uczony uniwersalny
The first portraits of scholars, intended as likenesses of the authors/writers, appeared in medieval illuminated manuscripts. They were usually representations of the four Evangelists: John, Mark, Matthew and Luke as well as the Fathers of the Church: SS. Ambrose, Gregory, Augustine and Jerome. These portraits, in addition to illustrating the authors themselves, showed their surroundings and the objects required for their studies. Thus there developed the depiction of a scholar in his study. The image of St Jerome – patron of scholars and intellectuals, had the strongest influence on the development of the scholar’s portrait. Portraits of men of learning, whose popularity grew in the 17th century, represented either just the figure or the figure together with its attributes revealing the model’s occupation. Parallel with the scholars’ portraits appeared portrayals of philosophers, most often of Democrit and Heraclit symbolizing two diametrically opposed attitudes to life. Always smiling Democrit represented an optimistic attitude, always crying Heraclit portrayed a catastrophic vision of life. Their presence in scholars’ studies emphasized the importance of philosophy for scientific deliberations.
The interior of the scholar’s study reflected his interests and subject matter of his research. The first studies came into existence in antiquity. Then appeared astronomical observatories, alchemical, medical, metallurgical “laboratories” as well as workshops for distillation and breweries, where fermentation processes were got to know and improved.Until the 18th century scholars enrolled in different fields of knowledge, combining interests in art, science and technology, medicine, and philosophy. They worked independently, often designing, making and modifying their instruments themselves. More than once these instruments led to new discoveries, being witnesses to the birth of new scientific theories. Those of them, which have been preserved, are indispensable source for studies on the history of science.
Saint Jerome in His Study
German painter,
second half of the 17th century,
provenance: The Royal Castle in Warsaw.
Saint Jerome (ca. 347–420), one of the four Latin Fathers and Doctors of the Church, a man of learning the author of the translation of the Bible, was depicted in 15th and 16th century paintings as a scholar at work
Płaczący Heraklit
Giuseppe Antonio Petrini (Carona 1677 – Carona 1758), ok.1750, Muzeum Narodowe we Wrocławiu.
Giuseppe Antonio Petrini, syn rzeźbiarza, przed r. 1703 był uczniem Bartolomea Guidobono w Genui, ale wzory najchętniej czerpał z twórczości współczesnych mu Wenecjan Luki Giordana i Giambattisty Piazzetty. Malarz wielokrotnie przedstawiał pełne wyrazu półpostacie proroków, apostołów, świętych i filozofów, często komponowanych jako pendant.
Śmiejący się Demokryt
Giuseppe Antonio Petrini (Carona 1677 – Carona 1758), ok. 1750, Muzeum Narodowe we Wrocławiu.
Filozofowie przedstawieni są w turbanach i pozaczasowych strojach podkreślających aktualizm wyrażanych przez siebie postaw: optymistycznej i pesymistycznej.
Heraklit i Demokryt
Malarz flamandzki z kręgu Jordaensa, 3. ćwierć XVII w. Muzeum Narodowe we Wrocławiu.
Fikcyjne portrety tych największych przedsokratejskich filozofów miały wzbudzać refleksję na temat dwóch skrajnych postaw życiowych: optymistycznej i pesymistycznej. Legendę o płaczącym z powodu marnej kondycji ludzkiej Heraklicie i z tego samego naśmiewającym się Demokrycie spopularyzował za pisarzami antycznymi florencki humanista Marsilio Ficino (1433–1499). Prezentowany obraz przedstawia rzadsze ujęcie wspólnego portretu obydwu mędrców, którzy częściej przedstawiani byli na osobnych, stanowiących pendant portretach.
Alegoria sztuk i nauk
Gerard Thomas, (Antwerpia 1663 – Antwerpia 1720/1721) 2. poł. XVII w. Muzeum Narodowe w Poznaniu.
Artysta przedstawił scenę z tłumem postaci, które w poszczególnych grupach symbolizować mają różne dziedziny wiedzy i sztuki; odnajdujemy tu: Arytmetykę, Geometrię i Astronomię (przed wejściem do symbolicznej Akademii), Muzykę, Gramatykę, Retorykę i Dialektykę (na dalszym planie) oraz Architekturę, Rzeźbę i Malarstwo (na bliższym planie). Artystom i uczonym, uprawiającym swoje rzemiosło, patronują z wyżyn obłoków Jowisz, Atena i Merkury, a z balkonu nad wejściem do świątyni-akademii przyglądają się im starożytni mędrcy.
Gerard Thomas - malarz flamandzki, syn Pietera, w latach 1680–1681 był uczniem Gottfrieda Maesa, w 1688/1689 został mistrzem w cechu malarskim w Antwerpii. Pod wpływem Davida Teniersa Mł. malował wielopostaciowe sceny alegoryczne, a także izby alchemików i wnętrza pracowni artystów, często w pendant.
Jan Heweliusz
Daniel Schultz (Gdańsk 1615 – Gdańsk 1683), 1677 Biblioteka Gdańska Polskiej Akademii Nauk
Portret wysłany przez Heweliusza wraz z jego dziełami jako dar dla Towarzystwa Królewskiego (obecnie w Bodleian Library w Oxfordzie) w r. 1677 (potwierdzenie w korespondencji astronoma) jest, być może, jedną z kolejnych kopii wykonanych wg Schultzowych oryginałów przez Andrzeja Stecha.
Jan Heweliusz (1611–1687), po Mikołaju Koperniku najwybitniejszy astronom działający na terenie Rzeczypospolitej, syn browarnika gdańskiego, dzięki swym zdolnościom i pracowitości znalazł uznanie w europejskich środowiskach naukowych. Od r. 1664 członek The Royal Society of London for the Promotion of Knowledge.
Daniel Schultz -jeden z najwybitniejszych malarzy działających w Polsce w XVII w. W latach ok. 1646–1649 przebywał w Niderlandach. Był nadwornym malarzem królów Jana Kazimierza, Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego. Uznanie i sławę zawdzięczał portretom.
Galileusz
obraz przypisany Salvatore Rosa (Neapol 1615 – Rzym 1673), ok. 1650, wł. rodziny Tarnowskich, depozyt w Muzeum Narodowym w Krakowie.
Galileusz (1564–1642), włoski astronom i filozof, stworzył podstawy eksperymentalno-matematycznych metod badawczych w przyrodoznawstwie. Jako jeden z pierwszych zastosował lunetę do obserwacji astronomicznych. W r. 1632 wydał Dialog o dwu najważniejszych układach świata: ptolemeuszowym i kopernikowym.
Malarz, grafik i poeta działający początkowo w Neapolu, w latach 1641–1649 nadworny artysta Medyceuszy we Florencji, w r. 1649 pracujący w Rzymie. Zasłynął jako twórca kompozycji batalistycznych oraz nastrojowych pejzaży z bogatym sztafażem.
Portret astronoma
Malarz nieznany (szkoła flamandzka lub hiszpańska), poł. XVII w. Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie.
Według tradycji obraz pochodzi z kolekcji Stanisława Augusta, zakupiony dla króla we Włoszech przez Marcella Bacciarellego jako dzieło Rubensa. Podarowany przez króla morganatycznej małżonce Elżbiecie z Szydłowskich Grabowskiej, był przechowywany przez wiele pokoleń w rodzinie Grabowskich. W latach 1959–1962 jako depozyt w Muzeum Narodowym w Warszawie.
Uczony w pracowni
Jacob van Spreeuwen (Lejda 1611 – Lejda (?) po 1650), poł. XVII w., Fundacja Książąt Czartoryskich przy Muzeum Narodowym w Krakowie.
Obraz krakowski to jeden z wariantów motywu, który został zapożyczony od G. Dou, odpowiednio uproszczony, potem wielokrotnie powtarzany. Temat starca, mędrca, filozofa, czy też astronoma w studiu pojawiał się często w kręgu rembrandtowskim, a szczególnie wśród artystów w Lejdzie, mieście będącym siedzibą uniwersytetu. W związku z tym również tutaj w 2. ćwierci XVII w. nastąpił rozkwit martwej natury o charakterze wanitatywnym, skomponowanej wyłącznie lub w znacznej części z książek. Dla podkreślenia przemijania włączano do martwych natur z książkami inne symboliczne przedmioty – czaszki, zgaszone świece, muzyczne instrumenty, klepsydry, czy zegarki. Wśród przyrządów umieszczany był często globus ziemski lub niebieski – symbol filozofa lub uczonego.
Jacob van Spreeuwen - całe życie prawdopodobnie spędził w Lejdzie. Uległ wielkiemu wpływowi Gerrita Dou i stał się jego wiernym naśladowcą. Powtarzał wielokrotnie temat uczonego, filozofa, który w uniwersyteckim mieście, jakim była Lejda, był popularny i podejmowany przez wielu malarzy.
Uczony w pracowni
obraz przypisywany Monogramista IS, (działał pomiędzy 1633 a 1658), XVII w., Muzeum Narodowe w Warszawie, nr inw. M. Ob. 1622.
Artysta, którego dzieła podpisane monogramem wiązanym „IS”, wykazują wpływ młodego Rembrandta oraz Dou, musiał prawdopodobnie działać w Lejdzie lub w Amsterdamie.
Uczony w pracowni
Philips Koninck (Amsterdam 1619 – Amsterdam 1688) ok. 1645, sygnowany p. g. na krawędzi klepsydry: Ph. de Koning. f. , Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Być może jest to podobizna słynnego w połowie XVII w. holenderskiego poety Joosta van den Vondela (1587–1679). Portret jest jednocześnie alegorycznym przedstawieniem motywu vanitas, który często pojawiał się w wizerunkach uczonych. Towarzyszy mu martwa natura wraz z wanitatywną sentencją umieszczoną pod niszą z kwiatami: Sic transit gloria mundi. Motyw przemijania podkreślają także przedmioty – klepsydra, kwiaty, czaszka – będące symbolami kruchości ludzkiego życia. Ciepłe tonacje brązów, silne kontrasty oświetlonych miejsc z mrocznymi partiami tworzą swoisty klimat nie tylko intelektualnego wysiłku, ale też zadumy nad ludzkim losem. Jednocześnie, zgodnie z łacińską sentencją, w osobie uczonego odczytujemy pogodzenie się z przemijaniem czasu.
Philips Koninck- uczył się u brata Jacoba w Rotterdamie, potem był aktywny w Amsterdamie. Zasłynął głównie jako malarz pejzaży o dużych formatach. Tworzył również sceny rodzajowe i portrety. Był doskonałym rysownikiem. Przyjaźnił się m.in. z Rembrandtem i wybitnym poetą holenderskim Joostem van den Vondelem.
Astrolabium planisferyczne
Ludolf de Scicte, Einbeck, Niemcy, XIV w. Sygnowany na dorsum: LUDOLFI DE SCICTE THESAUR ECCLE EMBICEN, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, według Ludwika Birkenmajera astrolabium ofiarował do zbiorów uniwersyteckich przybyły na studia do Krakowa w r. 1485 Ludolf Borchtorp z Brunszwiku.
Astrolabium to uniwersalny instrument służący do określenia czasu, pozycji Księżyca, Słońca i innych gwiazd na niebie, a także do określenia wysokości obiektów na ziemi. Za jego pomocą rozwiązywano problemy astronomiczne i stawiano horoskopy, tzw. prognostyki. Astrolabium działa na zasadzie projekcji stereograficznej – obraz sfery niebieskiej rzutowany jest na płaszczyznę. Na rete przedstawiano jasne gwiazdy oraz koło ekliptyki, na wymiennych płytkach (tympan), dostosowane do odpowiedniej szerokości geograficznej, linie pomocne przy ustalaniu czasu i położenia danego obiektu.
Ludolfi de Scicte był skarbnikiem kościelnego skarbca w zakonie św. Aleksandra w Einbeck.
Teodolit
Leonard d‘Amery, Bruksela, 1. poł. XVII w., sygnowany na liniale: Leonard d‘Amery/Matemat A Bruxelles, Muzeum Narodowe w Krakowie.
Precyzyjny instrument mierniczy, służył do określania położenia punktu topograficznego. Umieszczany na statywie, pozwalał na równoczesny pomiar kątów poziomych i pionowych, liniał wykonany w skali dziesiętnej.
Leonard d‘Amery (1607–1640) – wytwórca instrumentów matematycznych, nawigacyjnych i mierniczych w Brukseli. Podpisywał się czasem Mathematician. Był synem wytwórcy instrumentów matematycznych Lamberta d‘Amery, działającego w Liège w latach 1600–1614.
Niwelator wodny – waga wodna
Niderlandy, XVII w. Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Instrument niwelacyjny, do określania różnic wysokości w terenie. Do rynienki nalewano wody, pomiar polegał na celowaniu przez przezierniki ponad poziomem wody na tarczę lub łatę, np. znak celowniczy przyczepiony do laski. Henri Michel (Instruments de Sciences, Bruxelles 1966, s. 51) uważa, że pierwszy szczegółowy opis rynienkowej wagi wodnej pochodzi z książki Olbrychta Strumieńskiego O sprawie, sypaniu, wymierzaniu i rybieniu stawów (Kraków 1573). Jest to pierwowzór używanej obecnie poziomnicy.
Globus ziemi,
Gerard Mercator, Louvain, 1541, sygnowany: Edebat Gerardus Mercator Repelmundanus cum privilegio Ces. Maiestatis ad an. sex Lovanii an. 1541, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Południk zerowy przechodzi przez wyspę Ferro (Forteventura) w Archipelagu Wysp Kanaryjskich. Niektóre miasta europejskie zaznaczone liczbami, opisanymi w kartuszu (południowy Atlantyk).Oba kontynenty amerykańskie opisane wspólną nazwą America a multis hodie Nova India dicta. Naniesione informacje ułatwiające nawigację: róże kierunków z loksodromami, będącymi liniami prostymi, na czerwono zaznaczone najważniejsze gwiazdy, opisane łacińskimi nazwami. Komentarze do wielu punktów map wzorowane na przekazach Marco Polo, Pomponiusza Mela i Orosiusza. Stanowi parę z globusem nieba.
Globus nieba
Gerard Mercator, Louvain, 1551, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego,
Oś obrotu globusa przechodzi przez bieguny niebieskie, układ współrzędnych równikowych, Zaznaczone gwiazdy od 1 do 6 wielkości gwiazdowej, mgławice, planety. Pięćdziesiąt gwiazdozbiorów, w tym Konstelacje Ptolemejskie (48, w tym 12 zodiakalnych, 21 północnych i 15 południowych), Antinous i Warkocz Bereniki obrazowane przez artystyczne wizerunki wzorowane na rysunkach Albrechta Dürera z r. 1515. Zaznaczona Droga Mleczna, podpisana: via lactea. Naniesione nazwy łacińskie, greckie oraz arabskie w transliteracji łacińskiej i symbole planet. Mapa wykonana w projekcji zewnętrznej.
Gerard Kremer alias Gerard Merkator (Gerhard de Cremer, Gerhard Cremer, Gerardus Mercator) – pełna nazwa używana przez niego to Gerardus Mercator de Rupelmonde (1512–1594), holenderski geograf i kartograf, wytwórca map, globusów, instrumentów astronomicznych i zegarów słonecznych.
Globus nieba
Johann Gabriel Doppelmaier, po 1744, sygnowany: opera Joh. Gabr. Doppelmaieri M.P.P. exhibitus a Johanne Georgio Puschnero Chalcographo Norimbergens A. C. 1728, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Oś obrotu globusa przechodzi przez bieguny ekliptyki.Zaznaczone gwiazdy od 1 do 6 wielkości gwiazdowej oraz mgławice, legenda na południe od Wieloryba. Konstelacje prezentowane graficznie, zaznaczone gwiazdozbiory Ptolemejskie (48, w tym 12 zodiakalnych, 21 północnych i 15 południowych), Krzyż, Antinous, Warkocz Bereniki, Gołąb, Jednorożec, Żyrafa, konstelacje południowe Keysera i de Houtmana (Rajski Ptak, Żuraw, Mucha, Kameleon, Indianin, Trójkąt Południowy, Wąż Wodny, Złota Ryba, Paw, Feniks, Tukan, Ryba Latająca), Dąb Karola (nazwany w 1679 r. przez Edmunda Halleya, zlikwidowany w r. 1763 przez Nicolasa Louisa de Lacaille), konstelacje heweliuszowskie (w tym Tarcza Sobieskiego Scutum Sobiescianum). Naniesione tory komet, wraz z datami ich obserwacji i nazwiskami odkrywców, przykładowo Via cometa ani 1683 ex observ. Hevelii. Najnowsza kometa z 1744 r. odkryta przez Chéseaux, obecnie datowana na 1743 r. z trajektorią przechodzącą przez gwiazdozbiory Pegaza i Andromedy. Lokalizacje gwiazd stałych z 1730 r. zgodne z katalogiem Heweliusza.