Filozof, artysta, odkrywca – uczony uniwersalny

Pierwsze portrety uczonych - autorów pojawiły się w iluminowanych, średniowiecznych rękopisach. Były to na ogół przedstawienia czterech Ewangelistów: Jana, Marka, Mateusza i Łukasza oraz Ojców Kościoła- świętych: Ambrożego, Grzegorza, Augustyna i Hieronima. Uczony ukazywany był zwykle z profilu, w zamyślonej pozie, siedzący na katedrze. Oprócz wizerunków postaci, przedstawiany był także ich warsztat, miejsce pracy. Najwcześniejsze obrazy przedstawiające uczonych pochodzą z późnego średniowiecza, a największy wpływ na ich rozwój miały wyobrażenia św. Hieronima – patrona uczonych i intelektualistów. Wszelkie późniejsze obrazy tego typu  w mniejszym lub większym stopniu bazują na schemacie ikonograficznym św. Hieronima ustalonym w tym czasie. Obrazy zwykle przedstawiały pojedyncze osoby, portretowane do pasa, z atrybutami podkreślającymi ich pozycję społeczną. Równolegle do portretów uczonych powstawały, często obecne w ich pracowniach, wizerunki filozofów, najczęściej Demokryta i Heraklita, które symbolizowały jednocześnie dwie skrajne postawy życiowe. Zawsze śmiejący się Demokryt prezentował optymistyczną postawę wobec życia, niezmiennie płaczący Heraklit - wcielał katastroficzną wizję świata. Ich obecność podkreślała znaczenie filozofii w rozważaniach naukowych.

 Przedstawienia pracowni badawczych pojawiły się już w czasach antycznych. Były nimi obserwatoria astronomiczne, pracownie alchemików, medyków, metalurgów, ale także destylatornie, czy browary, gdzie poznawano i udoskonalano procesy fermentacyjne. Do osiemnastego wieku uczony uprawiał równocześnie szereg dziedzin nauki, łączył zainteresowania sztuką, nauką i techniką, medycyną, filozofią. Pracował indywidualnie, przyrządy projektował sam, częstokroć sam również je wykonywał i modyfikował. Częstokroć stanowiły one drogę do nowych odkryć, bywały świadkami narodzin teorii naukowych. Te zachowane do dziś dnia są niezastąpionym źródłem w studiach nad historią nauki. Kunsztownie wykonane, są również świadectwem kultury materialnej i obiektem wrażeń estetycznych.

Święty Hieronim w pracowni

 

malarz niemiecki, poł.. XVII w.

wł. Zamek Królewski w Warszawie,

Święty Hieronim (ok. 347–420).

Jeden z czterech łacińskich Ojców i Doktorów Kościoła, uczony, twórca przekładu Pisma Świętego przedstawiany był w malarstwie XV i XVI w. jako zajęty pracą uczony. W XVII w., zgodnie z potrydencką ikonografią, znacznie częściej przedstawiano świętego jako pokutującego pustelnika. Kompozycja, sposób kształtowania postaci i otoczenia świętego wskazywałyby na datowanie tego interesującego obrazu na 1. ćwierć XVII w. i przypisanie go malarzowi niemieckiemu; sztywny, rzeźbiarski modelunek każą widzieć w nim kopię najprawdopodobniej powstałą za pośrednictwem grafiki, być może w 2. połowie stulecia.

 

Płaczący Heraklit

 

Giuseppe Antonio Petrini (Carona 1677 – Carona 1758), ok.1750, Muzeum Narodowe we Wrocławiu.

Giuseppe Antonio Petrini, syn rzeźbiarza, przed r. 1703 był uczniem Bartolomea Guidobono w Genui, ale wzory najchętniej czerpał z twórczości współczesnych mu Wenecjan Luki Giordana i Giambattisty Piazzetty. Malarz wielokrotnie przedstawiał pełne wyrazu półpostacie proroków, apostołów, świętych i filozofów, często komponowanych jako pendant.

Śmiejący się Demokryt

 

Giuseppe Antonio Petrini (Carona 1677 – Carona 1758), ok. 1750, Muzeum Narodowe we Wrocławiu.

Filozofowie przedstawieni są w turbanach i pozaczasowych strojach podkreślających aktualizm wyrażanych przez siebie postaw: optymistycznej i pesymistycznej.

Heraklit i Demokryt

 Malarz flamandzki z kręgu Jordaensa, 3. ćwierć XVII w. Muzeum Narodowe we Wrocławiu.

Fikcyjne portrety tych największych przedsokratejskich filozofów miały wzbudzać refleksję na temat dwóch skrajnych postaw życiowych: optymistycznej i pesymistycznej. Legendę o płaczącym z powodu marnej kondycji ludzkiej Heraklicie i z tego samego naśmiewającym się Demokrycie spopularyzował za pisarzami antycznymi florencki humanista Marsilio Ficino (1433–1499). Prezentowany obraz przedstawia rzadsze ujęcie wspólnego portretu obydwu mędrców, którzy częściej przedstawiani byli na osobnych, stanowiących pendant portretach.

Alegoria sztuk i nauk

Gerard Thomas, (Antwerpia 1663 – Antwerpia 1720/1721) 2. poł.  XVII w. Muzeum Narodowe w Poznaniu.

Artysta przedstawił scenę z tłumem postaci, które w poszczególnych grupach symbolizować mają różne dziedziny wiedzy i sztuki; odnajdujemy tu: Arytmetykę, Geometrię i Astronomię (przed wejściem do symbolicznej Akademii), Muzykę, Gramatykę, Retorykę i Dialektykę (na dalszym planie) oraz Architekturę, Rzeźbę i Malarstwo (na bliższym planie). Artystom i uczonym, uprawiającym swoje rzemiosło, patronują z wyżyn obłoków Jowisz, Atena i Merkury, a z balkonu nad wejściem do świątyni-akademii przyglądają się im starożytni mędrcy.

Gerard Thomas - malarz flamandzki, syn Pietera, w latach 1680–1681 był uczniem Gottfrieda Maesa, w 1688/1689 został mistrzem w cechu malarskim w Antwerpii. Pod wpływem Davida Teniersa Mł. malował wielopostaciowe sceny alegoryczne, a także izby alchemików i wnętrza pracowni artystów, często w pendant.

Jan Heweliusz

Daniel Schultz (Gdańsk 1615 – Gdańsk 1683), 1677 Biblioteka Gdańska Polskiej Akademii Nauk

Portret wysłany przez Heweliusza wraz z jego dziełami jako dar dla Towarzystwa Królewskiego (obecnie w Bodleian Library w Oxfordzie) w r. 1677 (potwierdzenie w korespondencji astronoma) jest, być może, jedną z kolejnych kopii wykonanych wg Schultzowych oryginałów przez Andrzeja Stecha.

Jan Heweliusz (1611–1687), po Mikołaju Koperniku najwybitniejszy astronom działający na terenie Rzeczypospolitej, syn browarnika gdańskiego, dzięki swym zdolnościom i pracowitości znalazł uznanie w europejskich środowiskach naukowych. Od r. 1664 członek The Royal Society of London for the Promotion of Knowledge.

Daniel Schultz -jeden z najwybitniejszych malarzy działających w Polsce w XVII w. W latach ok. 1646–1649 przebywał w Niderlandach. Był nadwornym malarzem królów Jana Kazimierza, Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego. Uznanie i sławę zawdzięczał portretom.

Galileusz

 

 obraz przypisany Salvatore Rosa (Neapol 1615 – Rzym 1673), ok. 1650, wł. rodziny Tarnowskich, depozyt w Muzeum Narodowym w Krakowie.

Galileusz (1564–1642), włoski astronom i filozof, stworzył podstawy eksperymentalno-matematycznych metod badawczych w przyrodoznawstwie. Jako jeden z pierwszych zastosował lunetę do obserwacji astronomicznych. W r. 1632 wydał Dialog o dwu najważniejszych układach świata: ptolemeuszowym i kopernikowym.

Malarz, grafik i poeta działający początkowo w Neapolu, w latach 1641–1649 nadworny artysta Medyceuszy we Florencji, w r. 1649 pracujący w Rzymie. Zasłynął jako twórca kompozycji batalistycznych oraz nastrojowych pejzaży z bogatym sztafażem.

 

Portret astronoma

 

Malarz nieznany (szkoła flamandzka lub hiszpańska), poł. XVII w. Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie.

Według tradycji obraz pochodzi z kolekcji Stanisława Augusta, zakupiony dla króla we Włoszech przez Marcella Bacciarellego jako dzieło Rubensa. Podarowany przez króla morganatycznej małżonce Elżbiecie z Szydłowskich Grabowskiej, był przechowywany przez wiele pokoleń w rodzinie Grabowskich. W latach 1959–1962 jako depozyt w Muzeum Narodowym w Warszawie.

Uczony w pracowni

Jacob van Spreeuwen (Lejda 1611 – Lejda (?) po 1650), poł. XVII w., Fundacja Książąt Czartoryskich przy Muzeum Narodowym w Krakowie.

Obraz krakowski to jeden z wariantów motywu, który został zapożyczony od G. Dou, odpowiednio uproszczony, potem wielokrotnie powtarzany. Temat starca, mędrca, filozofa, czy też astronoma w studiu pojawiał się często w kręgu rembrandtowskim, a szczególnie wśród artystów w Lejdzie, mieście będącym siedzibą uniwersytetu. W związku z tym również tutaj w 2. ćwierci XVII w. nastąpił rozkwit martwej natury o charakterze wanitatywnym, skomponowanej wyłącznie lub w znacznej części z książek.  Dla podkreślenia przemijania włączano do martwych natur z książkami inne symboliczne przedmioty – czaszki, zgaszone świece, muzyczne instrumenty, klepsydry, czy zegarki. Wśród przyrządów umieszczany był często globus ziemski lub niebieski – symbol filozofa lub uczonego.

Jacob van Spreeuwen - całe życie prawdopodobnie spędził w Lejdzie. Uległ wielkiemu wpływowi Gerrita Dou i stał się jego wiernym naśladowcą. Powtarzał wielokrotnie temat uczonego, filozofa, który w uniwersyteckim mieście, jakim była Lejda, był popularny i podejmowany przez wielu malarzy.

Uczony w pracowni

 

obraz przypisywany Monogramista IS, (działał pomiędzy 1633 a 1658), XVII w., Muzeum Narodowe w Warszawie, nr inw. M. Ob. 1622.

Artysta, którego dzieła podpisane monogramem wiązanym „IS”, wykazują wpływ młodego Rembrandta oraz Dou, musiał prawdopodobnie działać w Lejdzie lub w Amsterdamie.

Uczony w pracowni

Philips Koninck (Amsterdam 1619 – Amsterdam 1688) ok. 1645, sygnowany p. g. na krawędzi klepsydry: Ph. de Koning. f. , Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Być może jest to podobizna słynnego w połowie XVII w. holenderskiego poety Joosta van den Vondela (1587–1679). Portret jest jednocześnie alegorycznym przedstawieniem motywu vanitas, który często pojawiał się w wizerunkach uczonych. Towarzyszy mu martwa natura wraz z wanitatywną sentencją umieszczoną pod niszą z kwiatami: Sic transit gloria mundi. Motyw przemijania podkreślają także przedmioty – klepsydra, kwiaty, czaszka – będące symbolami kruchości ludzkiego życia. Ciepłe tonacje brązów, silne kontrasty oświetlonych miejsc z mrocznymi partiami tworzą swoisty klimat nie tylko intelektualnego wysiłku, ale też zadumy nad ludzkim losem. Jednocześnie, zgodnie z łacińską sentencją, w osobie uczonego odczytujemy pogodzenie się z przemijaniem czasu.

Philips Koninck- uczył się u brata Jacoba w Rotterdamie, potem był aktywny w Amsterdamie. Zasłynął głównie jako malarz pejzaży o dużych formatach. Tworzył również sceny rodzajowe i portrety. Był doskonałym rysownikiem. Przyjaźnił się m.in. z Rembrandtem i wybitnym poetą holenderskim Joostem van den Vondelem.

Astrolabium planisferyczne

Ludolf de Scicte, Einbeck, Niemcy, XIV w. Sygnowany na dorsum: LUDOLFI DE SCICTE THESAUR ECCLE EMBICEN, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, według Ludwika Birkenmajera astrolabium ofiarował do zbiorów uniwersyteckich przybyły na studia do Krakowa w r. 1485 Ludolf Borchtorp z Brunszwiku.

Astrolabium to uniwersalny instrument służący do określenia czasu, pozycji Księżyca, Słońca i innych gwiazd na niebie, a także do określenia wysokości obiektów na ziemi. Za jego pomocą rozwiązywano problemy astronomiczne i stawiano horoskopy, tzw. prognostyki. Astrolabium działa na zasadzie projekcji stereograficznej – obraz sfery niebieskiej rzutowany jest na płaszczyznę. Na rete przedstawiano jasne gwiazdy oraz koło ekliptyki, na wymiennych płytkach (tympan), dostosowane do odpowiedniej szerokości geograficznej, linie pomocne przy ustalaniu czasu i położenia danego obiektu.

Ludolfi de Scicte był skarbnikiem kościelnego skarbca w zakonie św. Aleksandra w Einbeck.

Teodolit

 

Leonard d‘Amery, Bruksela, 1. poł. XVII w., sygnowany na liniale: Leonard d‘Amery/Matemat A Bruxelles, Muzeum Narodowe w Krakowie.

Precyzyjny instrument mierniczy, służył do określania położenia punktu topograficznego. Umieszczany na statywie, pozwalał na równoczesny pomiar kątów  poziomych i pionowych, liniał wykonany w skali dziesiętnej.

Leonard d‘Amery (1607–1640) – wytwórca instrumentów matematycznych, nawigacyjnych i mierniczych w Brukseli. Podpisywał się czasem Mathematician. Był synem wytwórcy instrumentów matematycznych Lamberta d‘Amery, działającego w Liège w latach 1600–1614.

Niwelator wodny ( waga wodna)

 

Niderlandy, XVIII w. Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Instrument niwelacyjny, do określania różnic wysokości w terenie. Do rynienki nalewano wody, pomiar polegał na celowaniu przez przezierniki ponad poziomem wody na tarczę lub łatę, np. znak celowniczy przyczepiony do laski. Henri Michel (Instruments de Sciences, Bruxelles 1966, s. 51) uważa, że pierwszy szczegółowy opis rynienkowej wagi wodnej pochodzi z książki Olbrychta Strumieńskiego O sprawie, sypaniu, wymierzaniu i rybieniu stawów (Kraków 1573). Jest to pierwowzór używanej obecnie poziomnicy.

Globus ziemi

 Gerard Mercator, Louvain, 1541, sygnowany: Edebat Gerardus Mercator Repelmundanus cum privilegio Ces. Maiestatis ad an. sex Lovanii an. 1541, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Południk zerowy przechodzi przez wyspę Ferro (Forteventura) w Archipelagu Wysp Kanaryjskich. Niektóre miasta europejskie zaznaczone liczbami, opisanymi w kartuszu (południowy Atlantyk).Oba kontynenty amerykańskie opisane wspólną nazwą America a multis hodie Nova India dicta. Naniesione informacje ułatwiające nawigację: róże kierunków z loksodromami, będącymi liniami prostymi, na czerwono zaznaczone najważniejsze gwiazdy, opisane łacińskimi nazwami. Komentarze do wielu punktów map wzorowane na przekazach Marco Polo, Pomponiusza Mela i Orosiusza. Stanowi parę z globusem nieba.

Globus nieba

Gerard Mercator, Louvain, 1551, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego,

Oś obrotu globusa przechodzi przez bieguny niebieskie, układ współrzędnych równikowych, Zaznaczone gwiazdy od 1 do 6 wielkości gwiazdowej, mgławice, planety. Pięćdziesiąt gwiazdozbiorów, w tym Konstelacje Ptolemejskie (48, w tym 12 zodiakalnych, 21 północnych i 15 południowych), Antinous i Warkocz Bereniki obrazowane przez artystyczne wizerunki wzorowane na rysunkach Albrechta Dürera z r. 1515. Zaznaczona Droga Mleczna, podpisana: via lactea. Naniesione nazwy łacińskie, greckie oraz arabskie w transliteracji łacińskiej i symbole planet. Mapa wykonana w projekcji zewnętrznej.

Gerard Kremer alias Gerard Merkator (Gerhard de Cremer, Gerhard Cremer, Gerardus Mercator) – pełna nazwa używana przez niego to Gerardus Mercator de Rupelmonde (1512–1594), holenderski geograf i kartograf, wytwórca map, globusów, instrumentów astronomicznych i zegarów słonecznych.

Globus nieba

Johann Gabriel Doppelmaier, po 1744, sygnowany: opera Joh. Gabr. Doppelmaieri M.P.P. exhibitus a Johanne Georgio Puschnero Chalcographo Norimbergens A. C. 1728, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Oś obrotu globusa przechodzi przez bieguny ekliptyki.Zaznaczone gwiazdy od 1 do 6 wielkości gwiazdowej oraz mgławice, legenda na południe od Wieloryba. Konstelacje prezentowane graficznie, zaznaczone gwiazdozbiory Ptolemejskie (48, w tym 12 zodiakalnych, 21 północnych i 15 południowych), Krzyż, Antinous, Warkocz Bereniki, Gołąb, Jednorożec, Żyrafa, konstelacje południowe Keysera i de Houtmana (Rajski Ptak, Żuraw, Mucha, Kameleon, Indianin, Trójkąt Południowy, Wąż Wodny, Złota Ryba, Paw, Feniks, Tukan, Ryba Latająca), Dąb Karola (nazwany w 1679 r. przez Edmunda Halleya, zlikwidowany w r. 1763 przez Nicolasa Louisa de Lacaille), konstelacje heweliuszowskie (w tym Tarcza Sobieskiego Scutum Sobiescianum). Naniesione tory komet, wraz z datami ich obserwacji i nazwiskami odkrywców, przykładowo Via cometa ani 1683 ex observ. Hevelii. Najnowsza kometa z 1744 r. odkryta przez Chéseaux, obecnie datowana na 1743 r. z trajektorią przechodzącą przez gwiazdozbiory Pegaza i Andromedy. Lokalizacje gwiazd stałych z 1730 r. zgodne z katalogiem Heweliusza.