niezwykły obiekt ze zbiorów Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego z fascynującą historią

English

„Złoty Globus Jagielloński” ok 1510 r.

Zwiedzając Muzeum zatrzymajmy się na chwilę w skarbcu, żeby zobaczyć jeden z najwcześniejszych globusów Ziemi. Pochodzący z XVI wieku obiekt jest właściwie mechaniczną sferą armilarną, na osi której umocowany jest globus Ziemi zawierający mechanizm zegarowy napędzający cały układ.

Obiekt jest jedną z najwcześniejszych sfer armilarnych, wykoną we Francji na początku XVI wieku. Natomiast globus, a właściwie jego mapa, została wykonana później, ok. 1510 roku. Najprawdopodobniej mapę wykonał florentyński kartograf Francesco Rosselli (1448-przed 1513).

Mapa odpowiada wiedzy kartograficznej z początku XVI wieku, jednak na południowej półkuli pojawił się niezwykły kontynent, umiejscowiony na południe, południowy-wschód od Indochin. „Kontynent wyspowy” - jak czasem jest nazywany - na pierwszy rzut  może przypominać Australię, jednak wtedy Australia nie była jeszcze odkryta. Natomiast kontynent ma przedstawiać Amerykę. I to Amerykę Północną [sic!], bo Południowa widnieje na południowej półkuli we zbliżonym do faktycznego stanu miejscu, gdyż.jego długość geograficzna jest nieco zafałszowana… Nie znano w tych czasach metody umożliwiającej dokładne   wyznaczenie długości geograficznej, a więc i pozycji podczas podróży morskich. Na dodatek „kontynent wyspowy” jest podpisany jako…”America Noviter Reperta” czyli Nowoodkryta Ameryka”! Jest to pierwszy globus, na którym pojawiła się  nazwa „Ameryka”!

Ciekawe jest porównanie naszego obiektu z jego równolatkiem – Globusem Hunta-Lenoxa z New York Public Library, który można zobaczyć pod linkiem https://dslab.lib.rochester.edu/hunt-lenox-globe/. Mapy obu globusów są podobne, ale wyszły spod ręki innych kartografów. Inna sprawa, że obaj opierali się na tym samym źródle – mapach Martina Waldseemüllera (1470-1520) i listach Amerigo Vespucchi (1451-1512), zamieszczonych w krytycznym wydaniu Cosmographiae introductio… Ptolemeusza z 1507 roku (wyd. Johannes Schöner, Saint Dié, 1507).

W XVIII wieku wprowadzono zmiany w konstrukcji przyrządu, jednak nie zmieniło to sposobu funkcjonowania sfery. Obiekt może być nadal używany z sukcesem, oczywiście zamiast lokalizować miejsce na mapie z układu kontynentów, trzeba korzystać ze współrzędnych. Mapa straciła na aktualności niedługo po jej powstaniu, bowiem w XVI wieku trwała epoka Wielkich Odkryć Geograficznych. Istotne zmiany w obrazie świata wprowadzano praktycznie co kilka- kilkanaście lat.

Globus został przekazany testamentem Uniwersytetowi Krakowskiemu przez profesora Jana Brożka (1585-1652), który nabył go we Włoszech.

Obiekt kryje w sobie wiele zagadek i ciekawostek. Najnowsze artykuły prezentujące Złoty Globus są wydawane w 2020 roku. Więcej o obiekcie, jako przyrządzie astronomicznym i zegarze uniwersalnym było prezentowane przez mgr Marcina Banasia i dr Małgorzatę Taborską podczas konferencji Coronelli Society (Zurich 2019). Artykuł  The Jagiellonian Globe as a mechanical armillary sphere – history, construction, operation, przedstawiający te zagadnienia jest w trakcie druku, będzie można go przeczytać w najnowszym numerze czasopisma Der Globusfreund (j. angielski).

Historię obiektu przybliża artykuł M. Taborskiej w czasopiśmie Alma Mater https://issuu.com/alma-mater/docs/alma_mater_217/114. Natomiast o zagadnieniach związanych z mapą i zagadnieniach konstrukcyjnych przeczytać będzie można w artykule Złoty Globus Jagielloński ze zbiorów Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego – niezwykły obiekt z fascynującą historią  w najnowszym numerze czasopisma Opuscula Musealia (zgłoszony do druku). Wojenne losy obiektu przybliża relacja Jadwigi Schoen, uzupełniona komentarzem Anny Środoń i Marcina Banasia: https://issuu.com/alma-mater/docs/alma_mater__179/48 oraz artykuł Barbary Ryś https://issuu.com/alma-mater/docs/alma_mater_136/96.