HISTORIA PRODUKCJI POLSKOJĘZYCZNYCH GLOBUSÓW
Globus jest pomocą naukową i dydaktyczną używaną od dawna (globus Marcina Behaima z 1492r. jest pierwszym, o którym wiemy wykonanym w czasach nowożytnych). Początkowo nazwy na globusach były pisane po łacinie lub w języku greckim czy arabskim. Pierwsze mapy globusowe z polską nomenklaturą pochodzą z Norymbergii (firma Abel-Klinger, ok. 1840-1850). Później globusy wydawała czeska firma Felkl (w latach 1861-1875) i Felkl i Syn (od 1875) oraz firma Räth (Räthgloben) ok. 1920r.
W okresie międzywojennym globusy produkowano już na terenie wolnej Polski. Po 1918r globus przygotował A. Nowosielski, mapy produkowała firma Główczewski w Warszawie, egzemplarze wydano nakładem Wydawnictwo Pomoc Szkolna H. Wajnera lub Pierwszej Krajowej Fabryki Pomocy Naukowych Urania T.A. (po 1921r. Nasz Sklep-Urania). W okresie międzywojennym pojawiły się globusy, będące prawdopodobnie tłumaczeniem globusów firmy Räth (w tym również globusa plastycznego). Wydawcami były polskie firmy: Katowickie Zakłady Drukarskie i Wydawnicze T.A. oraz Katowicka Dostawa Szkolna Kados (ok. 1930r zmieniła nazwę na Dostawa Szkolna Pestalozzi, Warszawa). Zachował się również globus wydany w Poznaniu przez Wydawnictwo Polskie (ok. 1930r.) i GGGGU-NKTL w Leningradzie (ok. 1937r). W 1934r. lwowska Książnica-Atlas wyedytowała globus fizyczny a rok później polityczny, oba autorstwa Eugeniusza Romera. Cechowała je dokładność, czytelność mapy i wysokie walory estetyczne.
Po II Wojnie Światowej, jeszcze przed monopolizacją rynku przez Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych (PPWK) Oddział we Wrocławiu, pojawił się Globus fizyczny autorstwa Gustawa Wuttke i Andrzeja Lorentskiego (1946) wydany przez Pracownię Pomocy Naukowych „Globus” w Warszawie a drukowany w Poznaniu. W 1951r Eugeniusz Romer opracował największy swój globus (1:30 mln). Od 1959r. do lat 80-tych XXw mapy globusowe wydawane były przez PPWK, wydawane głównie przez Fabrykę Pomocy Naukowych w Warszawie. W latach osiemdziesiątych część map opracowanych w PPWK była drukowana przez inne drukarnie (Włocławek, Marki). Ostatecznie w 1988r. mapy i prawa autorskie odkupiła firma ZACHEM z Rębkowa, produkująca globusy do dziś – obecnie z mapami opracowywanymi przez KARTO-GRAF z Lublina. W 1985r. pojawił się na rynku polskim globus wydany przez Domokos Györge z Budapesztu. W końcu XXw na rynek polski weszła firma Scan-Globe z Danii oraz Nova RICO z Włoch produkująca globusy i telluria utrzymujące się w sprzedaży do dziś. W 2003 roku w Olsztynie został opracowany przez Andrzeja Kowalczyka metrowej średnicy globus edukacyjny, będący wszechstronna pomocą dydaktyczną.
Odrębny problem stanowią globusy składane. Pierwsze znane nam opracowanie pochodzi z 1887r (Jana Jędrzejewicza), natomiast z wydanych globusów znane są: Uproszczony globus (Wojciech Walczak i Władysław Milata, Wydawnictwo „Przełom”, Kraków,1954r.) oraz Tematyczny 12-ścienny globus składany autorstwa Stefani Guby i Franciszka Uhorczaka (Wydawnictwo UMSC w Lublinie,1976).
Małgorzata Taborska
Wydawnictwa towarzyszące wystawie
Janina E. Piasecka
Polskie globusy Ziemi z XIX i XX wieku
Muzeum Lubelskie w Lublinie Oddział Dworek Wincentego Pola
Wydawnictwo Marii Curie-Skłodowskiej
Lublin 2004
książka do nabycia w Muzeum UJ, Muzeum Lubelskim w Lublinie, Oddział Dworek Wincentego Pola oraz w Wydawnictwie UMCS
Małgorzata Taborska
katalog wystawy Globusy Polskie. Polish Globes
Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego
Kraków 2006
do pobrania pdf
