Sala II. Nauka i praktyka

Rozwój społeczności cywilizacyjnej pobudzał tworzenie się pierwszych nauk praktycznych – astronomii i miernictwa. Organizacja życia społecznego, handel, odkrywanie nowych lądów, wytyczanie dróg, podział gruntów, prowadzenie wojen – to niektóre tylko potrzeby, które były motorem kreowania przyrządów umożliwiających jakościowe i ilościowe ujęcie podstawowych wielkości, tj. masy, długości, czasu.

Pierwsi uczeni i praktycy - astronomowie i mierniczy - posługiwali się instrumentami bazującymi w swej konstrukcji na pomiarze kątów. Astrolabium, kwadrant, koło miernicze, teodolit - to typowe konstrukcje stosowane do tego celu. Określania czasu astronomicznego dokonywano używając zegarów słonecznych. W prowadzeniu skomplikowanych częstokroć obliczeń pomocny był abakus lub kostki J. Napiera. Do przeliczeń służył cyrkiel proporcjonalny. Przyrządy te stanowiły trzon wczesnego instrumentarium naukowego.

Portret astronoma

Malarz flamandzki, ćwierć XVII w. Muzeum Narodowe w Warszawie.

Obraz, tradycyjnie uznawany za portret Tycho de Brahe, nie ma nic wspólnego ze znanymi rzeczywistymi wizerunkami tego duńskiego astronoma.

Portret astronoma

Malarz niemiecki, 1660, Muzeum Narodowe w Poznaniu.

ze zbiorów Muzeum im. Mielżyńskich Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

Ten dość schematycznie i płasko malowany portret przedstawia nie zidentyfikowanego dotąd czterdziestosiedmioletniego astronoma niemieckiego we wnętrzu pracowni.

Mężczyźnie towarzyszą atrybuty świadczące o jego profesji: w prawej dłoni trzyma cyrkiel astronomiczny, a lewą położył na globusie nieba, stojącym na stole, na którym widzimy też grubą księgę i otwarty zegarek kieszonkowy z dewizką.

Studium portretowe astronoma

Johann Christian Lauch (Wiedeń 1618 – Wiedeń 1702), poł. XVII w., sygnowany po lewej nad ramieniem – I... Lauch.... , Fundacja Książąt Czartoryskich przy Muzeum Narodowym w Krakowie.

Obraz tradycyjnie określany jako przedstawienie astronoma.

Johann Christian Lauch -malarz austriacki, od r. 1687 był inspektorem generalnym galerii cesarskich w Wiedniu. Jacob Männl wykonał ryciny wg jego rysunków i wspólnie wydali 30 tomów dotyczących kolekcji cesarskich. Autor portretów cesarzowych Eleonory i Marii oraz cesarzy Leopolda I i Józefa I

Wynalezienie kompasu (Kamień polarny)

Malarz gdański (?), pocz. XVII w.,Muzeum Narodowe w Warszawie.

Obraz został wykonany według miedziorytu Theodoora Gallego, zaprojektowanego przez Jana van der Straeta (1523–1605) zw. Stradanusem, zatytułowanego Lapis Polaris (Kamień polarny). Rysunek projektowy Stradanusa, z około r. 1580, znajduje się w The Cooper Union Museum w Nowym Jorku. Malowidło różni się od ryciny kilkoma zaledwie szczegółami: jednym z najważniejszych jest zmiana rasy psa (leżącego na pierwszym planie u stóp mężczyzny siedzącego przy stole) oraz przesunięcie go bliżej środka obrazu. Ponadto, na wiszącym pod sufitem modelu trójmasztowego żaglowca (kogi), jednolity kolor bandery został zamieniony na barwy biało-czerwone, geometryczny wzór podłogi zastąpiony gładką płaszczyzną, a na pierwszym planie dodany pas pustej przestrzeni. Podpis ryciny Stradanusa – Lapis reclusit iste Flauio abditum/ Poli fuum hunc amorem, at ipse nauitae (Ten kamień wyjawił Flaviowi sekretną swą miłość do bieguna, ale wyjawił mu ją jako żeglarzowi) – wskazuje, że przedstawioną na rycinie osobą jest Flavio Gioia z Amalfi, legendarny kupiec i podróżnik włoski, którego Stradanus, zgodnie z tradycją, najwidoczniej uważał za twórcę kompasu magnetycznego (miałby on tego wynalazku dokonać w r. 1302). Mamy więc tutaj do czynienia z przedstawieniem momentu wynalezienia kompasu, a tym samym – właściwych narodzin nawigacji morskiej.

Astrolog obserwujący zrównanie jesienne oraz scena pożegnania Wenus z Adonisem

Dominicus van Wijnen, zwany Ascanius (Amsterdam 1661 – Amsterdam ?), ok. 1690–1700,  sygnowany na karcie papieru u dołu: Ascanius, Muzeum Narodowe w Warszawie, obecnie depozyt Muzeum Pałacu w Wilanowie.

Obraz materializuje w ludzkiej postaci astronomiczne, bądź astrologiczne pojęcie aequinoctium jesiennego, przypadającego na czas zodiakalnej Wagi (wyeksponowanej w księdze).

Według wersji mitu przekazanej w Metamorfozach Owidiusza Wenus, trafiona strzałą Amora, zakochała się w pięknym myśliwym o imieniu Adonis. Zazdrosny Mars, ukrywszy się pod postacią dzika, śmiertelnie ranił Adonisa. Wenus wybłagała u Jowisza, żeby jej kochanek spędzał pół roku przy niej, a pół w Hadesie. Mit ten stanowi przykład alegorycznego myślenia o dorocznym cyklu wegetacji, gdzie wiosenny i letni okres wzrostu i płodności był przedstawiany jako czas współżycia Wenus i Adonisa, a następujący po zbiorze owoców jesienny i zimowy czas obumierania i zatrzymania procesów życiowych – jako rozłąka kochanków. Królestwo zmarłych symbolizuje zachód słońca, zapadający zmrok i czaszki na pierwszym planie. Uczeni asyryjscy i feniccy imieniem Wenus określali północną półkulę Ziemi, natomiast południową przypisywali Persefonie (Prozerpinie) – władczyni podziemi Hadesu. Północnej hemisferze odpowiadało na niebie sześć znaków zodiaku – od Barana do Panny, południowej zaś – następne sześć – od Wagi po Ryby. Rozstanie Adonisa z Wenus odpowiada jesiennemu zrównaniu dnia z nocą, a ponowne powitanie kochanków – zrównaniu wiosennemu.

Mężczyzna w powłóczystym stroju i w turbanie, pochylony nad księgami, uosabia starożytnego astronoma lub astrologa. Wskazują na to rysunki na kartach księgi leżącej przed nim, wyobrażające konstelację Wagi, (dwa gwiazdozbioryWenus i Adonis oraz Przewoźnik (Charon) zwany też Hadesem). Konstelacje te zostały przez Greków zapożyczone ze sfery niebieskiej ludzi Wschodu (Sphaera Barbarica).

Ascanius uczył się w Hadze u Willera Doudynsa. W latach 1680–1690 pracował w Rzymie, gdzie wstąpił do stowarzyszenia artystów niderlandzkich i niemieckich Schildersbent – pod łacińskim przydomkiem Ascanius (Ascaan), utworzonym od imienia syna mitologicznego Eneasza. Pod koniec lat osiemdziesiątych XVII w. wrócił do Amsterdamu. Ekscentryczność van Wijnena, z której zapewne płynęła skłonność do podejmowania oryginalnej tematyki, była opisywana przez Jana van Goola, czołowego holenderskiego historiografa XVIII w.

Mikołaj Kopernik

Jan Krystian Gładysz (Babimost 1762 – Warszawa 1830), 1810, Biblioteka Kórnicka PAN

Obraz zamówiony przez Fryderyka Rozego w r. 1810. W r. 1826 został sprzedany Tytusowi Działyńskiemu. W latach 1942–1945 wywieziony przez Niemców do Poznania. Po wojnie wrócił do zbiorów Biblioteki Kórnickiej PAN

Kopernik przedstawiony jest z atrybutami związanymi z jego działalnością: rysunek układu heliocentrycznego, składana luneta, globus nieba z opartą o niego tablicą, zegar słonecznym i pejzaż z odblaskiem jutrzenki. Malarz nie umieścił astronoma w tradycyjnej pracowni, lecz w krajobrazie, w przestrzeni, która de facto była jego pracownią, gdzie obserwował niebo i gwiazdy.

Jan Krystian Gładysz był kowalem, dzięki pomocy możnych mecenasów uzyskał wykształcenie artystyczne w Poznaniu, a potem uzupełnił je w Dreźnie i Paryżu. Tworzył kompozycje historyczne, rodzajowe i portrety, które stanowią największą część jego dorobku.

Mikołaj Kopernik

Jan Matejko (Kraków 1838 – Kraków 1893) 1871, Sygnowany na odwrociu – Kraków d. 1/3 187(1)r. p. JM, Muzem Narodowe w Krakowie

Kopernik studiował w latach 1491–1495 w Uniwersytecie Jagiellońskim, potem wyjechał do Włoch, gdzie w Ferrarze uzyskał stopień doktora prawa kanonicznego. Przedstawiony został na dachu katedry fromborskiej, tam prowadził swoje nocne obserwacje nieba i gwiazd.Z dachu rozciąga się widok na zabudowania Fromborka i Zalew Wiślany. Dzieło jest pierwszym szkicem olejnym do obrazu Astronom Mikołaj Kopernik czyli rozmowa z Bogiem z r. 1873 (oryginał w Auli Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego; drugi obraz inspirowany kompozycją Matejki namalował Antoni Gramatyka, eksponowany w Auli Collegium Maius). W stosunku do obrazu szkic różni się w szczegółach, np. biret na głowie Kopernika zastąpiony został w obrazie piuską, pusta tablica obok niego – wypełniona rysunkiem układu słonecznego, brak w obrazie, widocznej na szkicu, lunety u stóp astronoma. Ten szczegół artysta skorygował w dużej kompozycji. Kopernik nie mógł posługiwać się lunetą, którą wynalazł Galileusz w R. 1609.

Jan Matejko - malarz i pedagog, najwybitniejszy przedstawiciel polskiego malarstwa historycznego, profesor krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych, jej reformator i dyrektor. Malarstwo Matejki było dla polskiego społeczeństwa w trudnych czasach niewoli źródłem nadziei i głosem sumienia, dzięki czemu pozostaje on do dziś najbardziej znanym polskim artystą XIX w.

Globus nieba z astrolabium

przypisywane Hansowi Dornowi (ok. 1430–1509) , Buda, 1480, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, łącznie z  astrolabium i torquetum, globus stanowił własność Marcina Bylicy (1433–1493) z Olkusza. Zapisane przez niego testamentem (1492) Uniwersytetowi Krakowskiemu, instrumenty zostały przewiezione z Budy do Krakowa w r. 1494.

Globus nieba ruchomy jest względem płyty horyzontu, co umożliwia prowadzenie obserwacji na różnych szerokościach geograficznych. Płyta horyzontu z naniesioną skalą kątową do wyznaczania azymutów, kołem zodiakalnym, kalendarzem oraz nazwami wiatrów. W południowym narożniku umieszczony horyzontalny zegar słoneczny z kompasem. W północnym narożniku znajduje się tarcza herbowa ze znakiem własności Marcina Bylicy. O astrologicznym zastosowaniu globusa świadczą powtarzające się symbole planet. Drogę Mleczną przedstawiono jako usianą punktami wstęgę. Zaznaczone gwiazdy od 1 do 6 wielkości gwiazdowej. Jasność danej gwiazdy wskazuje liczba promieni, najjaśniejsze gwiazdy mają 8 promieni, najsłabsze 4. Hans Dorn – dominikanin wiedeński, konstruktor instrumentów naukowych, W latach 1476–1490 przebywał w Budzie na usługach króla Macieja Korwina, gdzie poznał Marcina Bylicę. Marcin Bylica  – syn mieszczanina z Olkusza, studiował w latach 1451–1459 na Uniwersytecie w Krakowie jako uczeń Andrzeja Grzymały z Poznania. W latach 1463/1464 był wykładowcą astronomii na Uniwersytecie w Padwie i Bolonii. W 1466 r. wyruszył na Węgry i objął katedrę w nowo powstałej Akademii Istropolitana w Preszburgu (dzisiejszej Bratysławie). Po jej rozwiązaniu w r. 1472 Bylica został astrologiem króla Macieja Korwina w Budzie.

Artyleryjski celownik-kątomierz

Bénneke, Berlin, XVIII w., sygnowany: Bénneke / Berlin, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Instrument balistyczny używany w artylerii lądowej do namierzania celu oraz ustawiania osi celowej działa. Zestaw składa się z dwóch elementów: celownika i kwadrantu. Celownik stawiany był na celowniku działa i pionizowany za pomocą masywnej wskazówki, kwadrant przykładany był od spodu lufy, czasem umocowywany na drewnianym drążku. Służył do określania i ustawiania kąta pochylenia działa, aby uzyskać odpowiedni kąt wylotu pocisku. W bardziej nowoczesnych instrumentach obie części były połączone. Stosowanie przyrządów i obliczeń pozwalających na dokładne orientowanie dział artyleryjskich datuje się od XVI w.

Cyrkiel proporcjonalny

Jeremias Kögeler, Gdańsk, 1664, sygnowany: Jeremias Kögeler fe/1664, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, własność profesora Uniwersytetu Krakowskiego – Kacpra Ciechanowskiego, po jego śmierci przeszedł na własność biblioteki Collegium Maius około r. 1698

Uniwersalny instrument do obliczeń matematycznych, mechanicznego przeliczania proporcji, porównywania powierzchni.

Przechowywany w drewnianym etui, opatrzonym napisem: Post fata clariss D Casparis Ciekanowski Coll. Minor oblatum Biblioth. Coll. Mai. Instrument wzorowany na cyrklu opracowanym w latach 1595–1599 przez Galileusza (1564–1642)), opisanym przez niego w Le Opperazioni del compasso geometrico e militare (Padova 1597).

Jeremias Kögeler (Kögler, Kegeler, Kogler) wytwarzał instrumenty matematyczne i fizyczne w Gdańsku w latach 1634–1688

Kostki kalkulacyjne Napiera

Anglia, XVII w. Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Przyrząd według koncepcji Johna Napiera (1550–1617) do wykonywania mnożenia, dzielenia, potęgowania i pierwiastkowania. Powyższe działania tu zostały zastąpione pośrednimi działaniami dodawania liczb. Zestaw składa się z jedenastu prostopadłościanów. Na podłużnych ściankach dziewięciu z nich naniesiona jest tabliczka mnożenia dla liczb od 2 do 9. U góry każdej z czterech ścianek kostki wybite są liczby (mnożniki), a poniżej rząd liczb stanowiących wynik mnożenia danego mnożnika przez kolejne liczby do 9. Pole każdego wyniku rozdzielone jest przekątną, oddzielającą rząd dziesiątek od jedności.

Instrument astronomiczny

około 1780, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Był własnością Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Instrument służący do określania położenia punktu w płaszczyznach poziomej i pionowej

Teodolit prosty (koło miernicze)

koło miernicze, J. C. Ludewig (1720-1742), Drezno, około 1720, sygnowany na alidadzie: J. C. Ludewig / Dresden, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Instrument mierniczy służący do badań topograficznych związanych z pomiarem kątów. W odróżnieniu od teodolitów altazymutalnych, teodolit prosty nie ma limbusa pionowego. Kulkowa spodarka umożliwia ustawianie instrumentu do odczytu kątów pionowych. Nie jest jednak możliwe równoczesne, w jednym położeniu teodolitu, określanie wartości kątów w płaszczyźnie horyzontalnej i wertykalnej, jak to ma miejsce w teodolitach właściwych. Teodolit prosty wywodzi się z tylnej części astrolabium (dorsum) z zachowaną podziałką stopniową i alidadą podłużną.

J. C. Ludewig – wytwórca instrumentów matematycznych i mierniczych.

Zegar słoneczny dyptykowy

Hans Droschel (1549–1612), Norymberga, 1584, sygnowany przy podstawie płytki pionowej: Hans Droschel – Noremberg MDLXXXIIII, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, własność prof. Jana Brożka.

Połączenie zegara słonecznego z kompasem pod koniec w. XIII pozwoliło na rozwój zegarów przenośnych. Kompas umożliwiał dokładne zorientowanie instrumentu względem lokalnego południka. Gnomon równoległy do osi ziemskiej został po raz pierwszy zastosowany po r. 1400. Poczynając od późnego gotyku aż do baroku, najpopularniejszym rodzajem zegarów słonecznych stały się zegary w formie dyptyku, wykonane z kości słoniowej, drewna, rzadziej z metalu. Ich głównym miejscem produkcji była Norymberga. Prezentowany zegar umożliwiał pomiary na 45°, 48°, 51° lub 54° szerokości geograficznej północnej. Na spodniej stronie wybita cecha Norymbergi (litera n) oraz trzykrotnie wybity znak Hansa Troschela (drozd na gałązce). Poniżej podpis właściciela: Joannis Broscii 1626. Na zewnętrznej stronie płytki znajduje się zegar księżycowy pomocny przy wyznaczaniu godzin w nocy.

Hans Droschel vel Troschel – jeden z najlepszych ówczesnych konstruktorów instrumentów. Posiadał pracownię w Norymberdze; w latach 1580–1612 wykonał wiele dyptykowych zegarów słonecznych z kości słoniowej. Syn Droschela, Jakub, był nadwornym malarzem króla Zygmunta III Wazy. Drugi syn, Hans, miedziorytnik i konstruktor zegarów słonecznych, zmienił pisownię nazwiska na Troschel, jego znakiem była sześcioramienna gwiazdka.

Zegar słoneczny horyzontalny

Michael Butterfield, Paryż, około 1700, sygnowany: Butterfield AParis, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Zegary słoneczne typu paryskiego, zazwyczaj mosiężne lub srebrne, charakteryzowały się tarczą owalną lub ośmioboczną. Za ich twórcę uważany jest Michael Butterfield (ok. 1635–1724), z pochodzenia Anglik, najpóźniej od r. 1685 przebywający w Paryżu, znany wytwórca instrumentów naukowych. Na jego pracach wzorowało się wielu XVIII-wiecznych wytwórców, m. in. E. Baradelle, P. Le Maire i in.